Πῶς δεῖ ψάλλειν τὸν ἱεροψάλτην
28 Μαΐου 2018
Εἰδικὰ
γιὰ τὸν Ἱεροψάλτη καὶ τὸ ἔργο του ἀναφερθήκαμε στὴν μικρὴ πραγματεία μας «ὁ Ἱεροψάλτης
καὶ τὸ ἔργο του». Ἡ ὀρθὴ ἐπαφὴ τῶν πιστῶν μὲ τὸ περιεχόμενο τῆς Ὀρθόδοξης Ὑμνολογίας,
τῆς ὁποίας κέντρο εἶναι τὸ ἀπολυτρωτικὸ ἔργο τοῦ Χριστοῦ καὶ ἡ σωτηρία τοῦ ἀνθρώπου,
ὀφείλεται στὴν καλὴ λειτουργία αὐτοῦ του κρίκου, ποὺ ὀνομάζεται «ψάλτης», καὶ
ποὺ πρέπει νὰ εἶναι ἰσχυρὸς καὶ ἀνθεκτικός, ὅπως ὁ χάλυβας, καὶ «γλυκὺς ὡς ὁ
χρυσός».
Στὴν
παροῦσα μικρὴ μελέτη μας θὰ ἀναφερθοῦμε στὰ στοιχεῖα ἐκεῖνα, ποὺ συντελοῦν, κατὰ
τὴ γνώμη μας, στὸ ὀρθῶς ψάλλειν, ὅπως
τὰ διδαχθήκαμε ἀπὸ τοὺς δασκάλους μας, καὶ ὅπως ἐπὶ δεκαετίες τὰ βιώσαμε. Τὰ
στοιχεῖα αὐτὰ εἶναι:
1. Ἡ γνώση, ἔστω συνοπτικά, τοῦ περιεχομένου
τῆς Ὀρθόδοξης Ὑμνολογίας καὶ τοῦ στόχου αὐτῆς. Πῶς μπορεῖ κάποιος νὰ
ὑπηρετεῖ ὀρθὰ ἕνα ἀντικείμενο, ἐὰν τὸ ἀγνοεῖ; Στὶς Σχολὲς Βυζ. Μουσικῆς καὶ τὰ ἐπίσημα
Ὠδεῖα προβλέπεται τὸ μάθημα τῆς «Ἑρμηνείας τῶν Ὕμνων», μᾶλλον ὅμως δὲν
διδάσκεται ἢ δὲν διδάσκεται συστηματικά. Ὅταν, πρὸ εἰκοσαετίας καὶ πλέον,
θελήσαμε νὰ διδάξωμε τὸ μάθημα αὐτὸ στὴ Σχολὴ Βυζ. Μουσικῆς τῆς Ἱερᾶς
Μητροπόλεως Σερρῶν καὶ Νιγρίτης, διαπιστώσαμε, ὅτι δὲν ὑπῆρχε ἀπὸ τὸ Ὑπουργεῖο ἀναλυτικὸ
πρόγραμμα ἐπ’ αὐτοῦ. Καρπὸς τῆς προσπάθειάς μας αὐτῆς εἶναι τὰ δημοσιευθέντα ἡμέτερα
δοκίμια «ἡ Βασίλισσα τῶν ἀρετῶν» καὶ «οἱ ἀδάμαντες τῆς Παντάνασσας», ἀλλὰ καὶ τὰ
δημοσιευόμενα τώρα στὴν σελίδα imnonerminia.blogspot.gr. Ἡ γνώση, ἡ καλὴ γνώση τοῦ ἀντικειμένου
δίνει σιγουριὰ στὸν ἐπαγγελματία καὶ αὐξάνει τὸ ἔργο του. «Θὰ ἤμουν διπλὸς στὸ ἀνάστημα,
ἂν γνώριζα καλὰ αὐτὰ ποὺ ψάλλω» ἔλεγε καὶ ἐπανελάμβανε ὁ γίγας Ἀθ. Καραμάνης, ἄρχων
Πρωτοψάλτης.
2. Γνώση τοῦ περιεχομένου ἑκάστης Ἀκολουθίας.
Παρακολουθήσαμε ἀπὸ κοντὰ σὲ ὅλες τὶς ἱερὲς Ἀκολουθίες τὸν δάσκαλό μας
Παναγιώτη Ἀνδριώτη, πρωτοψάλτη τότε τοῦ Ἱεροῦ Ναοῦ Ἀναλήψεως Θεσ/νίκης. Ἄλλος ἦταν
ὁ Ἀνδριώτης τοῦ Ὄρθρου, καὶ ἄλλος τῆς Θείας Λειτουργίας. Ἄλλος στοὺς Κανόνες, ἄλλος
στοὺς Αἴνους. Ἄλλος στὸ Χερουβικὸ καὶ ἄλλος στὸ «Ἄξιόν ἐστι». Γνώριζε πολὺ καλὰ
τί ἔλεγε. Ἄλλο ὕφος, ἄλλος ρυθμός, ἄλλη ἔνταση φωνῆς σὲ κάθε περίπτωση.
3. Γνώση τοῦ περιεχομένου κάθε τροπαρίου. Στὴν
ἴδια ὁμάδα ὕμνων (τροπαρίων) βρίσκομε πολλὲς φορὲς διαφοροποίηση νοήματος ἀπὸ
τροπάριο σὲ τροπάριο. Ἐπιβάλλεται ἐδῶ ἡ δέουσα προσαρμογὴ καὶ ἀλλαγὴ ἐκτέλεσης.
Τὰ
παραπάνω στοιχεῖα, ἡ γνώση δηλ. τοῦ ἀντικειμένου, καθορίζουν καὶ τὸν τρόπο τοῦ
ψάλλειν, τὸ ὕφος καὶ τὸ ἦθος, τὴν ἐκτέλεση, τὸν ρυθμό, τὴν ἔνταση καὶ ὅσα ἄλλα
στοιχεῖα παρακάτω ἀναφέρονται.
4.
Ὕφος. α) Κατανυκτικὸ – Προσευχητικὸ (ἰδιαίτερα στὴν ἀνάγνωση τοῦ ἑξάψαλμου).
Μείναμε
ἄφωνοι, ὅταν πρὶν πολλὰ χρόνια ἀκούσαμε ἕνα ταπεινὸ ἱερέα σὲ Ναΐσκο τῆς περιοχῆς
Γιαννιτσῶν νὰ διαβάζει ἑξάψαλμο. Τὸ κατανυκτικό, ἤπιο, προσευχητικὸ ὕφος, ἡ
καθαρὴ προφορά, ἡ ὀρθοφωνία καὶ ὀρθοτονία μαρτυροῦσαν γνώση τοῦ ἀντικειμένου καὶ
γνώσεις εἰδικές. Ὅταν τὸν ρωτήσαμε, ποῦ διδάχθηκε αὐτὸν τὸν τρόπο ἀνάγνωσης, εἶπε
«Ἔτσι διάβαζε ὁ δάσκαλός μου…». Δι’ ἀκοῆς, λοιπόν, διδάσκεται τὸ ὕφος. Ὁ πατὴρ
Νικόλαος, ἀπόφοιτος μόλις τοῦ Δημοτικοῦ Σχολείου, μακαρίτης τώρα, ἦταν μαθητὴς
τοῦ μεγάλου μουσικοδιδασκάλου τοῦ Πόντου (Ἀκ Δὰγ Ματὲν) Κων/ίνου Κιοσσέογλου,
διπλωματούχου της Πατριαρχικῆς Σχολῆς (1908 – 1913) ἴδε Ἀδάμαντες.
β)
Ὕφος διδακτικό. Στὸ πρῶτο (Α΄) μέρος
τοῦ Ὄρθρου (ἀπὸ τὸν ἑξάψαλμο ἕως καὶ τοὺς κανόνες) τὸ περιεχόμενο ὅλων τῶν ὕμνων
εἶναι διδακτικό· γίνεται δηλ. διδασκαλία τῶν ἀληθειῶν καὶ προετοιμασία τῶν πιστῶν.
Τὸ ὕφος τοῦ ψάλλειν γίνεται διδακτικὸ
χωρὶς νὰ παύσει νὰ εἶναι καὶ κατανυκτικό.
γ)
Αἰνετικὸ – δοξαστικό. Μὲ τὶς
καταβασίες καὶ τὸ χτύπημα τῆς δεύτερης καμπάνας, τὸ ὕφος γίνεται πιὸ ζωηρό, πιὸ
ἔντονο, πιὸ χαροποιό, ἰδιαίτερα στοὺς Αἴνους καὶ τὸ δοξαστικό, καὶ ἀκόμη
περισσότερο στὴ δοξολογία, ὅπου καὶ ἐξαντλεῖ τὴν ἔξαρσή του, γίνεται δὲ ἠπιότερο
στὸ πρῶτο μέρος τῆς Θείας Λειτουργίας (Λ. τῶν κατηχουμένων), γιὰ νὰ καταλήξει
μυσταγωγικὸ στὸ δεύτερο μέρος αὐτῆς (Λειτ. τῶν Πιστῶν).
δ)
Ὕφος μυσταγωγικό. (Λ. Πιστῶν). Μὲ τὸ
χερουβικὸ καὶ τὸ κοινωνικὸ καὶ ὅ,τι ἄλλο ψάλλεται στὴ Λειτουργία τῶν Πιστῶν ὁ ἱεροψάλτης
γίνεται μυσταγωγός, ὅταν ἐκτελεῖ μὲ
συνέπεια ἐκεῖνα ποὺ οἱ πατέρες μας μουσουργοὶ κατέγραψαν. Ἡ μελωδικὴ φωνὴ τότε
συνεγείρει, συνανυψοῖ, συγκινεῖ καὶ συγκλονίζει, ἀπαγκιστρώνει ἀπὸ τὰ γήϊνα τὴν
ἀγωνιζομένη ψυχή. Ἡ ψαλμωδία γίνεται τότε βίωμα,
ἡ φωνὴ τοῦ Ἱεροψάλτου φτερὸ πρὸς τὴν ἄνω πορεία.
Θὰ
σημειώσουμε ἐδῶ τὴν ἐξαίρεση ποὺ γίνεται στὴν ᾠδὴ τῆς Θεοτόκου (Ἄξιόν ἐστιν), ὅπου
τὸ ὕφος πρέπει νὰ εἶναι αἰνετικό.
Ἡ
διάκριση τοῦ ὕφους στὰ παραπάνω εἴδη δὲν εἶναι ἀπόλυτη, οὔτε αὐστηρή.
6.
Ἄλλα στοιχεῖα τῆς ψαλμωδίας.
α)
Ρυθμός. Ἡ Ἐκκλησιαστικὴ μελωδία δὲν
εἶναι ἄρρυθμη, ὅπως ἀβίαστα εἶπαν πολλοί. Ἡ μεγάλη δύναμή της, ἡ ὑπεροχή της, τὸ
μυστικό της ὅπλο εἶναι ὁ τονικὸς ρυθμός·
αὐτὸς τονίζει ἰδιαίτερα καὶ ζωοποιεῖ τὸν
λόγο, τὸ νόημα δηλ. καὶ τὸ περιεχόμενο τῶν ὕμνων. Αὐτὸς εἶναι τὸ «εἶδος», ἡ μοναδικότητα δηλ. ἔναντι ὅλων
τῶν ἄλλων μελωδιῶν.
β)
Ἔνταση φωνῆς. Ἡ κατανόηση τῶν
ψαλλομένων κειμένων εἶναι ἀπαραίτητη προϋπόθεση γιὰ τὴν ὀρθὴ ρύθμισή της. Τόσο ὁ
ἱερὸς χῶρος, ὅσο καὶ ὁ λόγος καὶ ὁ
στόχος τῶν ἱερῶν Ἀκολουθιῶν δὲν ἀποδέχονται ὑπερβολὲς στὸ θέμα αὐτό. Ἡ
χρησιμοποίηση ὀργάνων γιὰ αὔξηση τῆς ἔντασης ἐπιτρέπεται μόνο λελογισμένα. Ἡ ὑπερβολικὴ
ἔνταση εἶναι ἀπαιχθής ἀπὸ τὸ ἀκροατήριο καὶ ἀνάρμοστη γιὰ τὴν τέλεση ἱερῆς Ἀκολουθίας.
γ)
Ἡ ποιότητα τῆς φωνῆς. Ἡ καλλιφωνία,
τὰ κατάλληλα δηλ. ἠχομόρια γιὰ τὸν στόχο τῆς ἐκκλ. μελωδίας, εἶναι στοιχεῖο «ἐκ τῶν ὧν οὐκ ἄνευ» γιὰ τὴν ἐπιτυχῆ
ψαλμωδία. Τὸ φυσικὸ αὐτὸ χάρισμα ὀφείλει νὰ καλλιεργήσει καὶ νὰ αὐξήσει ὁ ἱεροψάλτης,
ἂν θέλει νὰ εἶναι δίκαιος ἀπέναντι τοῦ ἑαυτοῦ του, ἀπέναντι τῶν συνανθρώπων του
πιστῶν, καὶ ἀπέναντι τοῦ Θεοῦ, ποὺ τοῦ τὸ χάρισε.
δ)
Ἁρμονία φωνῶν. Τὸ συνταίριασμα τῶν
φωνῶν, τόσο στὴν ἀντιφωνία, ὅσο καὶ στὴν ὁμοφωνία εἶναι ἐπίσης πολὺ σημαντικὸς
παράγοντας γιὰ τὴν ἐπιτυχία τῆς ψαλμωδίας.
Εἶναι
πολὺ ἐνοχλητικὸ νὰ ψάλλουν κατ’ ἀντιφωνία δύο τελείως διαφορετικὲς φωνές, ἢ
τελείως ἀντίθετες, καὶ ὅταν ἀκόμη ἀποδίδουν τοὺς φθόγγους σωστά. Ἡ δυσαρμονία,
καὶ ἰδιαίτερα ἡ χασμωδία διακόπτουν τὴν ἐπαφὴ τοῦ πιστοῦ μὲ τὰ δρώμενα.
ε)
Μουσικὴ παιδεία. Ἡ ὀρθὴ μουσικὴ
παιδεία σὲ συνδυασμὸ μὲ τὴν καλλιφωνία καὶ τὴν μουσικὴ εὐστροφία μποροῦν νὰ
δώσουν ἱκανοὺς ἱεροψάλτες. (ἴδε ὁ ἱεροψάλτης καὶ τὸ ἔργο του).
7.
Ἡ ἐπαφὴ τοῦ ἱεροψάλτη μὲ τοὺς πιστούς.
Τὸ «συνεγείρειν», τὸ συνανυψεῖν, τὸ συγκλονίζειν, τὸ «συγκινεῖν»
ποὺ πιὸ πάνω τονίσαμε, πρέπει μὲ κάθε τρόπο νὰ πραγματώνονται. Ἡ εὐθύνη τοῦ ἱεροψάλτη
στὸ θέμα αὐτὸ εἶναι μεγάλη. Ὁ ὑπερβολικὸς καλλωπισμὸς τοῦ μέλους, ἡ ὑπέρμετρη ἀνάπτυξη
δεξιοτεχνίας, ἡ ἐπίδειξη καλλιφωνίας ἀπειλοῦν πάντα τὴν ἐπαφὴ τοῦ κοινοῦ μὲ τὸ ἀντικείμενο
τῆς ὑμνολογίας καὶ τὸν ἐκτελεστή της ἱεροψάλτη, γιὰ τὸν ἁπλούστατο λόγο, ὅτι ἀδυνατεῖ
ὁ πιστὸς νὰ συμμετέχει στὰ πολύπλοκα μουσικὰ σχήματα.
Ἂς
εἶναι, λοιπόν, πιὸ προσεκτικοὶ πολλοὶ συνάδελφοί μας ἱεροψάλτες, ποὺ μὲ τὰ πολλὰ
καὶ πολύπλοκα μουσικὰ σχήματα καὶ τὶς πολύπλοκες μουσικὲς θέσεις καλύπτουν τὸν λόγο, τὸ κύριο στοιχεῖο τῆς ἱερῆς ὑμνωδίας.
Στόχος δὲν εἶναι ἡ ὡραία μελωδία, τὸ καλὸ ἄκουσμα μόνο· στόχος εἶναι ἡ διδακτικὴ
καὶ βιωματικὴ μελωδία.
8)
Ἡ στάση τοῦ ἱεροψάλτη στὸ ἀναλόγιο. Ἡ
ἑρμηνεία τῶν ἱερῶν κειμένων τῆς Ὑμνολογίας ἀπὸ τὸν ἱεροψάλτη ἀπαιτεῖ στάση καὶ
κινήσεις τοῦ ὅλου εἶναι του ἀνάλογες. Τὸ περιβάλλον ἐπίσης τοῦ Ἱεροῦ
Ναοῦ καὶ ἡ ψυχικὴ κατάσταση τοῦ προσευχομένου λαοῦ τοῦ Θεοῦ ἀπαιτοῦν εὐλάβεια
καὶ εὐπρέπεια, ἀρετὲς ποὺ πρέπει νὰ κοσμοῦν τὸν ἱεροψάλτη μαζὶ μὲ τὶς ἄλλες ἀρετὲς
ποὺ ἀκούγονται ἀπὸ τὸ στόμα του καὶ ποὺ ἀφθονοῦν στοὺς ὕμνους (πίστη,
ταπεινοφροσύνη κ.ἂ.). Τὸ ράσο ἐξ ἄλλου, ποὺ φορεῖ, αὐτὲς τὶς ἀρετὲς συμβολίζει.
9)
Ὁ λόγος ἢ τὸ μέλος. Ποιὸ ἀπὸ τὰ δύο
εἶναι τὸ κύριο στοιχεῖο τῆς ὑμνωδίας;
Ἡ
ὑγιὴς μουσικὴ μὲ ὅλα τὰ στοιχεῖα της, ὅταν ἐκτελεῖται ὀρθά, εἶναι πράγματι μιά
πολὺ καλή, μιά ἄριστη ἐπένδυση, μιά μεγάλη
στολὴ τοῦ λόγου· τὸν κάνει πιὸ εὐπρεπῆ, πιὸ ἐμφανίσημο, πιὸ εὔληπτο. Ὁ λόγος, ἡ θεολογικὴ ἀλήθεια, εἶναι ὁ
μέγας στόχος τῆς Ὑμνολογίας· ἡ μουσικὴ καὶ τὸ μέλος εἶναι τὸ ἄριστο μέσον γιὰ τὴν
κατάκτηση αὐτοῦ του στόχου.
10)
Τὸ ἰσοκράτημα. Εἶναι ἐνισχυτικὸ καὶ
καλλωπιστικό τοῦ μέλους, καὶ ἑπομένως ὠφέλιμο, καὶ ἐν πολλοῖς ἀπαραίτητο. Δὲν
πρέπει ὅμως ποτὲ νὰ καλύπτει τὸν λόγο,
καὶ πολὺ περισσότερο νὰ τὸν ἀλλοιώνει. Τότε γίνεται ἐπιζήμιο. Πρέπει νὰ εἶναι τὸ στήριγμα τοῦ λόγου.
Ὁ
«ἰσοκράτης», τὸ ὄργανο ποὺ ὀνόμασαν ἰσοκράτη,
εἶναι, κατὰ τὴ γνώμη μας, καὶ τὴ γνώμη πολλῶν ἄλλων, ἕνας κακόφωνος ἰσοκράτης. Ἡ
περιορισμένη χρήση του δημιούργησε πρόβλημα,
ποὺ πρέπει ἡ ἐπίσημη Ἐκκλησία νὰ ἀντιμετωπίσει καὶ νὰ λύσει.
